Fotoarchief Tillema

De Tillema fotocollectie alleen telt al meer dan 11.000 foto’s uit voormalig Nederlands-Indië in de eerste drie decennia van de vorige eeuw. Een paar extra handen om te helpen bij het correct registreren van de vaak bijzondere foto’s en negatieven zijn dus zeer welkom. Freerk vindt het leuk om alle foto’s van zijn opa te zien en te helpen deze beter toegankelijk te maken. Na de 34 dozen met losse foto’s is hij begonnen aan de albums waarin Hendrik zijn correspondentie en andere documentatie verzamelde. Ook zijn er pentekeningen waarmee Hendrik zijn artikelen in kranten illustreerde.

Freerk gaf in 2023 een presentatie over zijn grootvader en de Tillema collectie op de Publiek Domeindag in de Koninklijke Bibliotheek. 70 jaar na het overlijden van een kunstenaar of fotograaf vervallen de auteursrechten op 1 januari.

Hendrik Freerk Tillema (1870-1952) groeide op aan het Tjeukemeer, als zoon van een dorpsonderwijzer. In 1894 slaagde hij voor het apothekersexamen aan de universiteit van Groningen. In 1896 vertrok hij naar Semarang om in de Samarangsche-Apotheek te werken. In 1899 kon hij deze apotheek overnemen, inclusief een kleine fabriek waarin mineraalwater werd gemaakt. Hij maakte van deze bottelarij een hypermoderne onderneming - Hygeia.

Tillema legde een omvangrijk fotoarchief aan over Nederlands-Indië. Tillema publiceerde over de slechte leefomstandigheden van de Indonesische bevolking en illustreerde deze publicaties met foto´s uit zijn archief. De fotocollectie van Tillema laat twee kanten zien van de samenleving in Nederlands-Indië in de eerste drie decennia van de 20e eeuw. De gangbare romantisch-esthetische kijk op de koloniale tijd als tempo doeloe - in het Nederlands het beste vertaald als ‘de goede oude tijd’ - vulde hij welbewust aan met foto’s van Indonesische mensen en hun leefwijze. Hij liet bijvoorbeeld naast afbeeldingen van statige koloniale huizen ook de slechte woningen van de lokale bewoners zien. Tillema was een van de weinigen in Nederland die zijn kritische commentaar op de koloniale wereld ventileerde en zeker de enige die deze visie vastlegde in een fotoarchief.

Tillema had oog voor de slechte leefomstandigheden van de Indonesische bevolking. Hij maakte zich sterk voor betere huisvesting, riolering en waterleiding met openbare kranen. Slechte woontoestanden en een onhygiënische leefwijze - vooral in stadskampongs - veroorzaakten infectieziekten. Hij schreef hierover in publicaties en illustreerde die met foto´s uit zijn archief. Vanaf 1937 tot kort voor zijn overlijden in 1952 schreef hij in een wekelijkse bijdrage - Ons Indisch Hoekje - voor een aantal dagbladen.

Tussen 1915-1923, inmiddels terug in Nederland, publiceerde hij Kromoblanda, over 't vraagstuk van 'het Wonen' in Kromo's groote land. Tillema liet de zes delen op eigen kosten drukken en gratis toesturen aan leden van de uitvoerende en wetgevende macht en aan andere betrokkenen in Nederland en Nederlands-Indië. Op 9 november 1940 ontving hij wat hij zelf zag als zijn lauwerkrans: een eredoctoraat in de geneeskunde van de Rijksuniversiteit Groningen 'voor zijn inzet voor betere hygiënische woonomstandigheden in Nederlandsch Oost-Indië'.

In 1924-1925 maakte hij een reis langs de ´buitengewesten´. Hierover schreef hij de publicatie Zonder Tropen geen Europa, met ruim driehonderd zelfgemaakte foto's. Tillema wilde met dit boek laten zien dat de ‘westerse’ mens voor comfort en luxe in belangrijke mate afhankelijk was van arbeiders en grondstoffen uit de ‘tropen’.

In 1928 reisde Tillema naar Borneo (het huidige Kalimantan), op zoek naar mensen die nog niet in contact waren gekomen met de ‘westerse’ beschaving. Hij maakte niet alleen foto´s maar ook 35 mm filmopnamen, waarvan hij zijn film Borneo land van rivieren (1929) zou monteren. Tillema maakte deze foto’s tijdens deze eerste reis door Borneo.

In 1931 maakte hij een tweede reis naar de Dayak op het Apo Kayan Plateau  in Borneo. Naar aanleiding hiervan maakte hij de tweede film Apo Kajan (1932), en het boek Apo-Kajan, een filmreis naar en door Centraal Borneo. Tillema maakte deze foto’s tijdens de tweede reis door Borneo.

Tillema’s strijd bleef in zijn tijd zonder de gewenste gevolgen. Pas in de jaren 1990 werd zijn verhaal weer opgepakt. Ewald Vanvugt maakte in 1993 het fotoboek Een propagandist van het zuiverste water over Tillema en ook in zijn recentere publicatie Roofstaat (2015) wordt het belang van Tillema en zijn fotoarchief genoemd. Herman de Boer vertelde het verhaal in 2002 in de documentaire Tillema, de Multatuli van de fotografie. In 1989 verscheen een Engelse heruitgave van het Apo Kajan-boek omdat het vanuit antropologisch oogpunt een belangrijke publicatie is: A journey among the peoples of Central Borneo in word and picture.

Tillema verzamelde vanaf 1910 foto’s van Nederlands-Indië, maar zijn Hygeia-archief dateert al van 1897. Hij fotografeerde zelf, maar verzamelde ook via oproepen in kranten. Hij verzamelde ook omdat hij een nationaal fotoarchief van alle delen van Nederlands-Indië wilde opzetten. De collectie - volgens opgave van Tillema 11.000 foto's, duizenden negatieven, 10.000 meter film, 1.500 boekdrukcliché’s en een aantal voorwerpen - wordt in Wereldmuseum Leiden in Leiden bewaard.

Regelmatig worden foto´s van deze collectie gevraagd voor een publicatie of tentoonstelling, uit binnen en buitenland. Via onze collectiesite zijn de foto´s te bekijken.

Misschien ben je ook geïnteresseerd in ons wereldverhaal over gezondheidszorg in Nederlands-Indië die vanaf de tweede helft van de 19e eeuw langzaam op gang kwam – uit ethische en economische overwegingen.