Laat je door dit wereldverhaal een beetje wegwijs maken in de intrigerende wereld van de mondharpen. En luister eens hoe een folk pop band uit Siberië en een folk metal band uit Mongolië een mondharp een eigentijds geluid geven.
De mondharp
Mondharpen zijn kleine muziekinstrumenten die je met je mond en vinger bespeelt en bijna over de hele wereld te horen zijn. Er zijn heel veel verschillende mondharpen en speelmethoden. Archeologen vonden in Shimao in China mondharpen van bot die ruim 4.000 jaar oud zijn. In Siberië en Mongolië spelen mondharpen vandaag de dag nog een belangrijke rol als communicator met de spirituele wereld.
Overal ter wereld te horen
Maar niet overal ter wereld zien mondharpen er hetzelfde uit en worden ook niet op dezelfde manier bespeeld. Het is onbekend waar mondharpen oorspronkelijk vandaan komen. Ze werden ondermeer verspreid via handelscontacten tussen Azië en Europa. En Europeanen namen vaak mondharpen mee als ruilhandelswaar naar gebieden die zij wilden koloniseren - in Azië, Noord-, Midden- en Zuid Amerika, Afrika, Australië en Nieuw Zeeland.
RV-A440-m-166A: Een leerling van de missieschool in Nanga Sedjiram (Borneo) bespeelt een mondharp. Fotograaf Hendrik Freerk Tillema, 1928. Met dank aan: Collectie Tillema
Instrument bij rituelen
De mondharp wordt ook in country en western muziek gebruikt. In Europa wordt de mondharp vooral voor het vermaak gebruikt. Maar in Siberië en Mongolië is het bijvoorbeeld een belangrijk instrument bij sjamanistische rituelen of bij genezingstherapieën. In de Amur regio in Noordoost-Siberië wordt de mondharp tijdens de jacht gebruikt om dieren te lokken en om de lokale god te eren zodat deze de jagers helpt bij de jacht.
RV-A50-29: Kabinetfoto: Portret van Yuma Buck man Buck met een mondharp. Fotostudio, Arizona, ca.1883.
Geheimtaal en liefdesbetuigingen
In sommige culturen in de Filippijnen, Nieuw-Guinea, Taiwan en Indonesië wordt een mondharp gebruikt om een partner te vinden, door in een geheimtaal elkaar berichtjes door te geven die door de mondharp worden uitgesproken. De mondharp fungeert dan als een stemmasker.
RV-1202-238: Deze bamboe mondharp (1875-1898) werd door Oroch in Arctisch Zuidoost-Siberië gebruikt. In het midden van de mondharp zit een lamel waarmee het instrument het geluid vormt. Muziek speelde vooral een rol bij feesten, zoals het berenfestival.
De mondharp in de Alpen
Dit gebruik kwam tot 150 jaar geleden ook in de Alpen voor en heette fensterln omdat jongens en mannen onder aan het venster van de geliefde, met de mondharp, serenades bracht en versjes opdroegen. De mondharp maskeerde, net als in Azië, de stem.
TM-5085-1a: Deze ijzeren mondharp komt uit Timor, Indonesië. Ze wordt tegen de tanden aan gezet en met een vinger wordt het staafje in de midden - de tong - in trilling gebracht en geluid geproduceerd.
Het nationale muziekinstrument in Jakoetië
In de Republiek Sakha (Jakoetië) in Oost-Siberië is de mondharp zo belangrijk dat het daar het nationale muziekinstrument is, en jaarlijks is er een nationale feestdag van de mondharp - Den’ Khomusa - op 30 november. Dan zijn er overal in het land concerten waarin de mondharp centraal staat.
Harm Linsen - collectiebeheerder in Nationaal Museum van Wereldculturen, en onderzoeker en kundig bespeler van mondharpen - fotografeerde deze vlag in het Nationaal Ballet en Dans Theater in Yakutsk (2014) op de dag van de mondharp (Den’ Khomusa) in Sakha
Mondharp monument
Harm Linsen - collectiebeheerder in Nationaal Museum van Wereldculturen, en onderzoeker en kundig bespeler van mondharpen - fotografeerde dit monument op de grens van Vilyuysky District in Sakha op 3 december 2014. Overal in het land staan grote mondharpen waar mensen hun offers en wensen achter kunnen laten - langs de openbare weg, op de grens van de ene regio met de andere regio. Passanten kunnen daar hun respect tonen aan de lokale geesten en om een goede reis door hun gebied vragen. De mondharp is nauw verbonden met de voorouders van de mensen in Sakha. Met een mondharp kunnen ze met hen communiceren en om hulp vragen bij de alledaagse dingen.
Maar wat is nou een mondharp precies
Het is een muziekinstrument dat bestaat uit een flexibele lamel die door activering van de bespeler heen en weer beweegt door een nauwe spleet in een kader.
De mondharp bespelen
Om de mondharp te bespelen wordt deze tegen de tanden aangeduwd. Het mondharp wordt dan in trilling gebracht door de middelste lamel met de vingers in beweging te brengen. Het gehele muziekinstrument gaat resoneren en brengt de typische klank voort. De mondholte en andere holtes in je hoofd en keel versterken het geluid. Dat komt omdat bot een geluid heel snel kan transporteren. Door deze holtes groter en kleiner te maken - voornamelijk in de mond - kun je melodieën maken. Dat klinkt heel ingewikkeld maar gaat haast als vanzelf als je de mondharp bespeelt. Bijvoorbeeld:
Soorten mondharpen
Er zijn heel veel verschillende mondharpen en er zijn al minstens vijf verschillende speelmethoden. Maar simpel gezegd zijn er twee soorten mondharpen. Bij het ene type breng je de lamel in trilling door aan het puntje te tokkelen. Bij het andere type breng je de lamel in trilling vanaf de kant van de lamel waar deze vastzit aan het kader, en dus juist niet via het puntje. Dat kan door aan een touwtje te rukken, door het kader te tokkelen, door tegen het kader te tikken, of door de mondharp tegen de vinger te slaan. Mondharpen zijn gemaakt van allerlei materialen, sommigen zijn van metaal anderen van bamboe, hout of bot.
TM-60046426: Portret van twee musicerende Kayan-Dajak meisjes met fluit en mondharp, Boven-Mahakamgebied, Midden-Borneo. Fotograaf Jean Demmeni, 1898-1900.
De bamboe mondharp
Deze 19e eeuwse mondharp komt uit New Britain, het grootste eiland in de Bismarck-archipel bij Papua Nieuw-Guinea. Ze wordt voor eigen vermaak bespeeld of om iemand het hof te maken. De bamboe mondharp, is versierd met twaalf varkenstanden, een vruchtendop en een schelpplaatje. Bij dit type mondharp wordt het touwtje strakgetrokken in de richting van de vasthoudhand. Als het touwtje strak komt te staan dan trekt het touwtje de mondharp tegen de vingers aan die het touwtje strak trekken. Het is absoluut noodzakelijk dat een specifiek deel van de lamel de vinger raakt anders gaat ie niet trillen en geen geluid produceren. Soms wordt de lamel ingesmeerd met was of versierd met kralen om het beweeglijker te maken.
Hoe klinkt een mondharp dan?
Je hebt het vast wel eens gehoord, in tekenfilms is het bekende ‘Poing!’ geluid meestal gemaakt met een mondharp. De mondharp is een boventoon instrument, dat betekent dat er een grondtoon klinkt waar de bespeler (boven)tonen uit kan versterken waarmee hij/zij een melodie mee kan maken. De mondholte en andere holtes in je hoofd en keel versterken het geluid. Door deze holtes groter en kleiner te maken - voornamelijk in de mond - kun je melodieën maken. Een ander boventooninstrument is bijvoorbeeld een didgeridoo. Ook met je stem kun je boventonen laten klinken. Metalen mondharpen zijn vaak wat luider, een mondharp van bamboe geeft vaak een warmere klank.
Deze 19e eeuwse ijzeren mondharp komt uit Kolkota in West Bengal (India). Dit type is in heel India populair. De mondharp wordt tegen de tanden aan geduwd en in trilling gebracht door de lamel met de vingers in beweging te brengen. Het gehele muziekinstrument gaat resoneren en brengt de typische klank voort.
Geluidsversterker
Bij deze 19e eeuwse bamboe mondharp uit West-Java hoort een bamboe koker die fungeert als een geluidsversterker. De mondharp wordt voor een uitholling in de koker gehouden om het geluid te versterken. De tong van de mondharp liep uit in drie tanden maar die zijn afgebroken. Er werd op het uiteinde van de mondharp geslagen. Ter versiering zijn banden met cirkels, ruiten, driehoeken, vierkanten en lijnen ingebrand.
RV-1565-7 koker en mondharp
Ook nu nog
Mondharpen worden nog steeds bespeeld: als onderdeel van een cultuur, of door liefhebbers en muzikanten. Er worden internationale congressen gehouden, de laatste was eind juli 2022 in Berlijn, en in verschillende landen worden zelfs competities gehouden om te zien wie er het beste mondharp speelt. Ook in de pop- en filmmuziek wordt de mondharp nog steeds gebruikt, bijvoorbeeld door Red Hot Chili Peppers, en in de muziek van de Nederlandse film Aanmodderfakker uit 2014.
Otyken is folk pop band uit Siberië, zij combineren traditionele muziekinstrumenten met moderne arrangementen:
Of de folk metal band The Hu uit Mongolië
