De tentoonstelling Diva’s in Wereldmuseum Amsterdam (2023-2024) toonde de levens en carrières van de grootste vrouwelijke artiesten uit de Arabische muziek- en filmwereld van de vorige eeuw. Vrouwen die met hun werk wereldwijd artistieke en maatschappelijke impact hebben gehad. In dit wereldverhaal maak je kennis met Umm Kulthum, Fairuz, Warda en Asmahan.
Umm Kulthum wordt aan het eind van de negentiende eeuw geboren in Tamay al-Zahayira, een dorp in de Nijldelta. Verkleed als jongen zingt ze mee in haar vaders ensemble en betovert ze het publiek met haar stem. In 1923 maakt ze zich in Caïro los van haar familie. Omgeven door grote musici en intellectuelen verandert ze haar repertoire en haar uiterlijk: een diva is geboren.
In 1926 neemt ze haar eerste plaat op: In kunt asamih (Als ik je vergeef). Ze zingt over verlangen, liefde, pijn en afscheid. Vanaf 1934 geeft ze 27 jaar lang elke eerste donderdag van de maand een concert dat live wordt uitgezonden op Radio Caïro.
Umm Kulthum krijgt de bijnaam de ‘Ster van het Oosten’. Op het toneel is ze de koningin van de improvisatie met een krachtige en lage stem. Door zinnen keer op keer te herhalen duren haar liederen vaak meer dan een uur: dit brengt het publiek in extase. Haar nauwe relatie met de Egyptische president Gamal Abdel Nasser maakt haar ook tot de ambassadrice van het panarabisme; een beweging om Arabischsprekende landen politiek en cultureel te verenigen.
Umm Kulthum is een gesloten vrouw. Ze manifesteert zich als artiest in een mannenwereld en bewaakt haar privéleven. Ironisch genoeg draagt deze hang naar discretie juist bij aan de mythevorming rond haar persoon. Haar zijden sjaal, het enige voorwerp dat ze vanaf haar eerste concert mee het podium op neemt, haar diamanten, haar knot, haar bril en haar parels worden haar handelsmerk. De carrière van Umm Kulthum duurt van halverwege de jaren 1920 tot het begin van de jaren 1970. In 1975 overlijdt ze in Caïro.
Beelden Umm Kulthum: © Institut du monde arabe
Nuhad Haddad wordt in 1935 geboren in Beiroet in een eenvoudige christelijke familie. In 1947 raakt Halim el-Rumi, de directeur van Radio Liban, gefascineerd door deze jonge vrouw en haar bijzondere stem. Hij geeft haar de artiestennaam Fairuz, wat ‘turquoise’ betekent. Haar toekomstige echtgenoot Assi Rahban en zijn broer Mansur vinden bij haar de stem die voor een muzikale revolutie zal zorgen. Voortaan staat alles wat zij componeren in het teken van Libanon. Zij creëren een nieuwe stijl, waarin Libanese folkloristische muziek wordt gecombineerd met klassieke ritmes.
Na de Arabische nederlaag in de Zesdaagse oorlog van 1967 wordt haar zang dramatischer. Zij doet een beroep op de wereld door het lied Jeruzalem (El Quds), te vertolken. Fairuz wordt een icoon. De ingetogen artieste met een ijzeren wil is voor de hele Arabische wereld de belichaming van tolerantie en liefde.
In 1975 raakt Libanon verstrikt in een burgeroorlog die tot 1990 zal duren. Fairuz weigert in ballingschap te gaan of partij te kiezen maar besluit wel te zwijgen. Op 17 september 1994 verschijnt Fairuz weer op het podium in het verwoeste Beiroet en wordt ze herenigd met het Libanese publiek dat altijd dol op haar is gebleven.
Fairuz is de enige diva uit de tentoonstelling die ooit in Nederland optrad; in 2011 op het Holland Festival.
Warda Futuki wordt bekend wordt als Warda al-Djazaïria (‘de Algerijnse roos’). Ze is de dochter van een Libanese moeder en een Algerijnse vader. Zij begint haar carrière als negenjarige in het cabaret van haar vader in Parijs, de TAM TAM (een samenstelling van de beginletters van Tunesië, Algerije en Marokko).
In haar liederen klinkt haar betrokkenheid met de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd tegen Frankrijk door. Nadat haar vader beschuldigd wordt van het verbergen van wapens voor het Front de Libération National Algérien, wordt ze in 1956 met haar familie gedwongen in ballingschap te leven.
Pas als Algerije in 1962 onafhankelijk wordt, leert ze haar vaderland kennen. In 1972 nodigt de Algerijnse president Houari Boumédiène haar uit om te zingen bij de herdenking van de onafhankelijkheid van Algerije. De Algerijnse onafhankelijkheid blijft een belangrijk thema in haar oeuvre.
Met haar muzikale stijl houdt ze het erfgoed van Umm Kulthum in ere, terwijl ze tegelijkertijd vernieuwende geluiden uit de Maghreb toevoegt. De carrière van Warda, die wordt getekend door ballingschap en zich afspeelt in Parijs, Beiroet, Caïro en Algiers, toont de culturele verbondenheid van de Arabische regio met de daaruit afkomstige diaspora-gemeenschap.
Amal al-Atrash is een Druzische prinses van Syrisch-Libanese afkomst en groeit op in Caïro. De familie leeft in armoede maar ontvangt regelmatig invloedrijke musici uit de hoofdstad. Amal en haar broer Farid blijken zeer getalenteerd te zijn. Onder de naam Asmahan, ‘de Verhevene’, treedt Amal vanaf het begin van de jaren 1930 op in de concertzalen van Caïro. Dankzij haar stem en haar improvisatietalent wordt ze al snel succesvol.
In de ogen van haar oudste broer leidt Asmahan een losbandig leven. Hij beroept zich op de Druzische traditie en verplicht haar te trouwen. Haar leven als huismoeder in Suwaida, in het zuidwesten van Syrië, en haar carrière als artiest zijn voor haar onverenigbaar en ze lijdt aan depressies. Na haar scheiding keert Asmahan terug naar Caïro waar ze tijdens de Tweede Wereldoorlog de kant van de geallieerden kiest.
Als zij in 1944 haar tweede film, Liefde en wraak, aan het opnemen is, verdrinkt Asmahan als gevolg van een auto-ongeluk. De bliksemcarrière van de diva en de tragische omstandigheden van haar overlijden zijn nog altijd een bron van fascinatie en speculatie.
