Wereldwijd geliefd en gedragen maar hoe wordt batik eigenlijk gemaakt

Hoe wordt batik eigenlijk gemaakt?

Batik is wereldwijd bekend, zeker de batik uit Indonesië wordt volop gedragen, verzameld en geëxposeerd. In dit wereldverhaal vertelt beeldend kunstenaar en batikonderzoeker Sabine Bolk hoe batik gemaakt wordt. In 2009 en 2016 bezocht ze Java om de batiktechniek te documenteren. Ze publiceert en blogt veelvuldig over batik. Sabine zet zich in voor het behoud van batik en werkt daarvoor samen met batikmakers in Java, onderzoekers, ontwerpers, kunstenaars en andere batikfans.

Auteur: Sabine Bolk | Klik op de afbeeldingen voor het fotobijschrift.

Bekijk beknopte versie

Wat is batik?

Batik is wereldwijd bekend, zeker de batik uit Indonesië wordt volop gedragen, verzameld en geëxposeerd. Batik is erkend als officieel erfgoed van Indonesië en staat sinds 2009 op de UNESCO-lijst van immaterieel cultureel erfgoed. De techniek zelf is heel oud en het ambacht wordt over de hele wereld beoefenend. De oudste stoffen zijn gevonden in Egypte. De Javaanse batik is uniek in zijn soort, het heeft een heel eigen patroonleer. Tegenwoordig wordt Javaanse batik op bijna alle eilanden van Indonesië gemaakt.

Open gallery

Shirt voor een man, met zonnebloemen en paradijsvogels, Jakarta (West-Java), ca. 1975. Met een waspen gemaakt door Iwan Tirta. (WM-71500)

Slaapbroek met zwanen, waterplanten, vogels, vlinders en wisteria (blauwe regen), Peranakan Chinees in Art Nouveau stijl, Pekalongan (Noordkust Java), ca. 1915. Gemaakt met een waspen, door Tjoa Toen Giam. (TM-5663-822)

Hoe maak je een batik?

Batik is een uitsparingstechniek waarbij met hete was patronen worden aangebracht op voornamelijk katoen, maar ook op andere stoffen zoals zijde en zelfs hout. De was bestaat uit een combinatie van bijenwas met hars of paraffine. De exacte mengsels zijn ware beroepsgeheimen. De samenstelling bepaalt de werking op de stof. Met meer hars krijg je bijvoorbeeld meer craquelé terwijl paraffine de lijn juist schoner houdt. Met bijenwas blijft er een gelige kleur achter maar dit materiaal breekt wel minder snel. Batikmakers werken met al deze voor- en nadelen om patronen te creëren op de batik.

Pembatik/batikmaker Ibu Sulasmi bij KUB Srikandi in de desa Jeruk nabij Lasem, Java (ID), 2016. Foto door Sabine Bolk.

Batik maken – stap voor stap

De was wordt met verschillend gereedschap aangebracht op de stof. In Javaanse batik gebruikt men daarvoor van oudsher de canting. Een canting is een koperen waspen waarmee je met hete was patronen kunt tekenen. Dit wordt Batik Tulis genoemd. Tulis betekent ‘schrijven’, dus een Batik Tulis is een handgeschreven batik. Voornamelijk vrouwen maken Batik Tulis. Voordat de batikindustrie grootschalig werd, beoefenden zij het ambacht aan huis. Moeders leerden hun dochters de techniek en regionale patroonleer. Nu nog steeds wordt batik maken vooral door vrouwen beoefend, maar het is niet meer vanzelfsprekend om de kennis door te geven aan jongere generaties.

Waspen (canting) van riet en koper, Java, voor 1964. (TM-3401-513a)

Pembatik/batikmaker Ibu Juwariyah en Dwi, bij KUB Srikandi in de desa Jeruk nabij Lasem, Java (ID) 2009. Foto door Sabine Bolk.

Een andere manier om batik te maken is met behulp van een cap, een koperen stempel. Dit noemt men Batik Cap. Dit is een snellere, en daardoor goedkopere innovatie van batik die in het begin van de 19e eeuw is ontstaan. Caps zijn zwaar en het stempelen wordt doorgaans door mannen gedaan.

Open gallery

Nadat de was is aangebracht, gaat de stof in een verfbad. Oorspronkelijk gebruikte men natuurlijke verfstoffen die werden gewonnen uit planten, vruchten en boombast. Tegenwoordig gebruikt men vooral synthetische verfstoffen.

Pembatiks/ batikmakers verven de batiks bij Batikwerkplaats Sekar Kencana, Lasem, Java (ID) 2016. Foto door Sabine Bolk.

Na het verven en het drogen van de doeken wordt de was eruit gekookt. In Java doet men dit meestal in een vat water boven een vuur. Soms wordt er een middel aan toegevoegd om de kleur te fixeren.

Ibu Ramini kookt de was uit de Batiks, bij KUB Srikandi in de desa Jeruk nabij Lasem, Java (ID) 2016. Foto door Sabine Bolk.

Zes batik doeken drogen in de zon. Foto is gemaakt door of voor de Regent van Bangil (Pasuran regentschap, Oost-Java), 1905. (7082-nf-1313-5)

Waar de was zat is de kleur van het verfbad niet doorgedrongen in de stof, op deze manier ontstaat er dus een patroon. Om meerdere motieven en kleuren op de stof te krijgen, worden de maakstappen herhaald. Dus na het uitkoken en drogen, komt er weer een nieuwe laag was op en gaat het weer door een verfbad. Een doek bevat soms wel vijf of meer kleuren, dat betekent dat het gehele proces meerdere keren herhaald moet worden om dit voor elkaar te krijgen.

Canting waarmee was wordt aangebracht, de batik heeft al twee keer het maakproces doorlopen, en dus twee verfbaden gehad in rood en blauw. KUB Srikandi in de desa Jeruk nabij Lasem, Java (ID), 2016, Foto door Sabine Bolk.

Mag iedereen ieder batikpatroon dragen

Batik is niet alleen een vervaardigingstechniek - het zijn ook patronen, motieven. Die laten zien uit welke regio een maker en/of drager kwam, tot welke bevolkingsgroep of geloof zij behoorde, en voor welke gelegenheid een batik gemaakt was. Batik was bij uitstek een middel om te laten zien wie je was en hoe welgesteld je was. Sommige patronen mochten alleen door de vorsten gedragen worden. Maar patronen werden ook van elkaar overgenomen en er werd ook gewoon gedragen wat men mooi vond en zich kon veroorloven. Wil je hier meer over weten lees dan ook het andere wereldverhaal van Sabine Bolk.

Batik was in Nederland bijzonder populair in de Art Nouveau periode. DIY batikken werd begin 20e eeuw een rage door de methode Krijnen. Wil je hier meer over weten lees dan het andere wereldverhaal.