Vele foto’s in musea en andere erfgoedinstellingen, particuliere verzamelingen en familiealbums laten stukjes van het koloniale verleden in Indonesië zien. Familiefoto’s - en huwelijksfoto’s in het bijzonder - vertellen meer over familierelaties dan je misschien op het eerste gezicht ziet. In voormalig Nederlands-Indië trouwden Europese mannen ook met Aziatische vrouwen, soms als er al meerdere kinderen geboren waren. Maar andere mannen woonden samen met een nyai, voor het gemak en de seks. In dit wereldverhaal lees je meer over koloniale familieverbanden.
Door Pim Westerkamp
In de koloniale tijd in Indonesië werd het begrip familie heel breed opgevat. Met familie werd niet alleen een grote groep verwanten en aanverwanten bedoeld, of het kerngezin dat vroeger uit een vader, moeder en kind(eren) bestond. Er waren ook andere relaties. De fotocollectie van het Nationaal Museum van Wereldculturen geeft inzicht in de verschillende verbintenissen en soorten families in de koloniale samenleving.
Sommige families woonden al generaties in Indonesië en een deel van hen was van Aziatisch-Europese afkomst. Er waren ook verbintenissen met Chinese en Japanse vrouwen, niet alleen met Indonesische vrouwen. Families waren door huwelijken aan elkaar verwant en huwelijksfoto’s geven een goed beeld van familiesamenstellingen.
De KNIL militair Karel Marinus Vrolijk en Paulina Lorenzo trouwden op 6 november 1909 in Batavia, het huidige Jakarta. Zij was een islamitische vrouw uit Aceh en kreeg deze namen bij haar christelijke doop. Hij verdiende blijkbaar voldoende om een huwelijk aan te gaan. Haar achtergrond is onbekend omdat Lorenzo niet haar echte naam was.
Op de huwelijksfoto van Theodorus Marinus Vrolijk en Cisca Henriëtte Wiewel (1 juni 1932) staat het echtpaar Vrolijk-Lorenzo naast de bruid. De man schuin achter de bruid is Karel Marinus Vrolijk. Daarnaast staat de vader van de bruid, Jacobus Wiewel, zonder zijn echtgenote; waarom zij ontbreekt is niet bekend. Zo zijn op deze foto's een wettelijk huwelijk en verwantschap tussen families en meerdere generaties zichtbaar.
In de koloniale samenleving kozen veel mannen voor het samenleven met een Aziatische partner, nyai genoemd. Er was een tekort aan Europese vrouwen in de kolonie en veel mannen verdienden in het begin van hun carrière nog te weinig om een Europese vrouw te kunnen onderhouden. De nyai was een huishoudster, verzorgster en seksuele partner. Zij was vanwege haar lagere status in het sociale leven van de mannen, vaak planters, onzichtbaar en ontbreekt daarom op veel foto's. Kinderen uit deze relaties konden erkend worden door de vader, waardoor zij de Europese status kregen. Ze konden ook de achternaam van de vader krijgen, net zoals kinderen die uit een huwelijk geboren werden, hoewel de achternaam soms omgedraaid of vervormd werd. Hierdoor verloor de moeder alle rechten op haar kind. Erkende de vader hen niet, dan behielden de kinderen de ‘inheemse status’ van de moeder en werden ze beschouwd als Aziatisch, en hadden geen rechten.
Op deze foto zijn elf assistenten van een tabaksplantage in Deli Serdang (Noord-Sumatra) te zien en geen enkele vrouw. Op de schoot van de man rechts zit een kind dat waarschijnlijk een Aziatische moeder heeft. De kans is groot dat de meeste andere mannen op de foto ook met een nyai samenleefden. Jongere mannen verdienden meestal te weinig om een Europese vrouw te trouwen en onderhouden. Ook wilden veel vrouwen niet op een afgelegen plantage wonen, waar weinig ontspanning was.
Tijdens dit uitstapje van Europese werknemers van een plantage in Zuid-Sumatra zijn 24 mannen mee, vier vrouwen en acht kinderen, die soms heel intiem bij de mannen - waarschijnlijk hun vader - zitten. Sommigen van deze kinderen hebben een Aziatische moeder; deze zijn niet op de foto te zien. Op de achtergrond staan enkele Indonesische mannen, waarschijnlijk bedienden.
Soms is de Aziatische moeder wel op een foto te zien. Links aan de tafel zit een Aziatische vrouw. Het feit dat ze op de foto staat, toont aan dat haar partner om haar gaf. Rechts zit een vrouw die, evenals twee mannen, Indo-Europees is. Hoe de familieverhoudingen exact zijn is echter niet helemaal duidelijk.
Dit is één van de weinige foto's waarop een Europese man, een planter van de oostkust van Sumatra, samen met zijn nyai en kinderen te zien is. Zij heeft hun dochtertje op schoot en het andere kind wordt door één van de bediendes vastgehouden. De foto is erg beschadigd en doet vermoeden hoe zeer die door de familie is gekoesterd. Deze foto's uit de collectie van het Nationaal Museum van Wereldculturen laten die verschillende familieverbanden zien: naast echtelieden en verwantschap binnen en tussen families, ook de relaties die Europese mannen hadden met hun Aziatische partners en hun kinderen. Toch is van die bijzondere familierelatie, die van de nyai en haar partner, weinig te vinden in de collectie.
