Nieuwe tentoonstelling: In de ban van GOUD

Goud is universeel het symbool van welvaart, macht, goddelijkheid en spiritualiteit. Maar deze medaille kent een keerzijde. Wereldwijd heeft dit edele metaal een onlesbare dorst opgewekt, een verlangen dat naties heeft gebouwd en vernietigd, mensen heeft verrijkt en beroofd, en de loop van de geschiedenis heeft veranderd. In de ban van GOUD vertelt het bredere verhaal. Met meer dan 436 objecten, variërend van historische artefacten tot hedendaagse kunstwerken van 19 kunstenaars uit 10 verschillende landen, wereldwijd, verkent de tentoonstelling de dualiteit van goud: hoe het zowel verbindt als verblindt, en hoe het zowel bewondering als verdeeldheid zaait. 

De tentoonstelling begint in de kosmos, waar bezoekers getuige zijn van de geboorte van goud door het botsen van neutronensterren. Het eerste thema, ‘Oneindig Goud’, belicht de bijzondere eigenschappen die goud tot het meest begeerde materiaal ter wereld maakt. Via interactieve displays en audiovisuele effecten ervaren bezoekers hoe goud is ontstaan en welke bijzondere vormen het aanneemt, van gouderts tot microchips. In het thema ‘Goudmijn’ worden de duistere kanten van goudwinning getoond. Bezoekers lopen door een donkere gang waarin de harde realiteit van goudwinning wordt belicht door middel van animatiefilms van William Kentridge en krachtige foto’s van Sebastião Salgado. Dit thema onderzoekt niet alleen waar en hoe goud wordt gewonnen, maar ook welke innovatieve mogelijkheden er zijn om goud in de toekomst te winnen, zoals urban mining en goudwinning in de ruimte uit astroïden. 'Groots Goud’ neemt bezoekers mee naar een wonderbaarlijke schatkamer vol gouden objecten van koningen, keizers en religieuze leiders. Hier worden gouden kronen, tronen en juwelen getoond, evenals goddelijke altaren en offers die de spirituele en politieke macht van goud benadrukken. In ‘Goudglans’ worden bezoekers omringd door de glamour en hebzucht van goud, waar status, schoonheid en populariteit centraal staan. Van sieraden en modeaccessoires tot trofeeën en onderscheidingen, dit thema onderzoekt de aantrekkingskracht van goud in populaire cultuur en laat zien hoe goud onze status verhoogt. 

Het thema ‘Goudprijs’ gaat dieper in op de economische waarde van goud. In een indrukwekkende ruimte met een zakelijke uitstraling, ontdekken bezoekers hoe goud door de eeuwen heen als betaalmiddel is gebruikt en worden de invloeden van de huidige wisselende goudkoersen belicht.  Deze eerste hoofdstukken zijn een opmaat naar de kern van de tentoonstelling; de prachtige objecten die voor het grootste deel uit de eigen collectie van Wereldmuseum afkomstig zijn. ‘Gewild Goud’ verkent de materiële en immateriële betekenis van goud, van de wereld van de alchemie tot de spirituele kracht van het edelmetaal. De jongste bezoekers kunnen hier in de leefwereld treden van vroegere alchemisten, die tevergeefs op zoek waren naar een formule om goud te maken. De tentoonstelling eindigt met ‘Onsterfelijk Goud’, waarin de rol van goud in het hiernamaals wordt onderzocht. Deze ruimte, met aandacht voor de spirituele waarde van goud, biedt plaats voor de dodenmaskers van Marina Abramović en de performance en installatie van James Lee Byars; The Death of James Lee Byars (oorspronkelijk uitgevoerd in 1994), een hoogtepunt in zijn oeuvre. Byars wilde met dit slotakkoord van zijn leven anderen helpen om ieders onvermijdelijke einde te accepteren. Die installatie is hier exact gereconstrueerd en biedt bezoekers een reflectieve afsluiting van de tentoonstelling met een diepgaand beeld van de dood als transformatieproces en goud als spiritueel rijkdom.    

Met een uitgebreide selectie van objecten uit de eigen collectie, zoals gouden juwelen uit de Liefkes collectie, Asante goud, pre-Colombiaans goud, diverse Japanse objecten uit de Edo-periode, politieke geschenken aan Nederland van Z.M. Keizer Haile Selassie van Ethiopië en koning Abdul Aziz Al-Saud van Saoedi-Arabië, biedt de tentoonstelling een tijdloos beeld van de onmiskenbare waarde die goud altijd heeft gehad. Daarnaast worden hedendaagse voorwerpen, bruiklenen en rekwisieten getoond die de huidige betekenis van goud onderstrepen. Voor In de ban GOUD ontwierp hedendaags kunstenaar en modeontwerpster Mirte Engelhart een bijzonder kunstwerk wat in de tentoonstelling wordt onthuld. Het unieke modeontwerp, genaamd ‘Hart van Goud’ vertelt op een interactieve wijze de persoonlijke verhalen van 5 liefhebbers van goud. Deze werken, samen met de visie van hedendaagse kunstenaars en ontwerpers, geven een veelomvattend beeld van goud in onze moderne wereld en werpen een blik op de toekomst van dit zeer waardevolle materiaal. 

In de ban van GOUD gaat verder dan het bovennatuurlijke en de schoonheid van goud. De tentoonstelling vertelt over de diepgaande impact die de exploitatie van goud heeft op mens en natuur, en brengt oplossingen zoals bijvoorbeeld Fairtrade mijnbouw in beeld. Bezoekers krijgen inzicht in de donkere kant van de goudwinning die steeds destructievere gevolgen heeft voor onze planeet, en in hoe het groeiende verlangen naar status en imago in de samenleving, een obsessieve relatie tussen mens en materiaal in stand houdt. Deze thema’s sluiten nauw aan bij actuele maatschappelijke debatten over klimaatverandering, geopolitieke kwesties, kolonialisme, herkomstonderzoek en restitutie.   

Van grootschalige ontbossing en watervervuiling tot de uitstoot van risicovolle chemicaliën zoals kwik: de gevolgen voor de natuur zijn vernietigend. Een interactieve wereldkaart toont de locaties van goudmijnbouw wereldwijd en nodigt bezoekers uit om bewustwording te vergroten over de realiteit van de ecologische voetafdruk van het winnen van goud. Veelal vindt goudwinning plaats in gebieden waar arbeiders onder erbarmelijke omstandigheden werken. Een onderdeel van de tentoonstelling belicht de situatie van arbeiders in de goudmijnen en hoe de wereldwijde vraag naar goud bijdraagt aan menselijk onrecht. De historische context van goudwinning wordt gekoppeld aan hedendaagse vormen van neokolonialisme. Ook de economische macht van landen en bedrijven die goud winnen wordt benoemd, en welke gevolgen de lokale bevolkingen daarvan kunnen ondervinden. Goud blijft een cruciale rol spelen in de mondiale geopolitiek. De tentoonstelling vertelt hoe de controle over goudreserves leidt tot conflicten tussen naties en economische ongelijkheid in stand houdt. 

De tentoonstelling wordt verder verrijkt door de werken van gerenommeerde hedendaagse kunstenaars, waaronder:

• William Kentridge (Zuid-Afrika): Zijn kritische werken ‘Mine’ en ‘City Deep’, niet eerder vertoond in Nederland, onthullen de duistere kant van goudwinning en de gevolgen voor de bevolking van Johannesburg.
• Marina Abramović (Servië): Wereldberoemde video-installatie Portrait with Golden Mask 
• Rahul Mishra (India) & Mirte Engelhard (Nederland): De gouden sari van Mishra en de urban outfit van Engelhard illustreren de hedendaagse fascinatie met goud in fashion.
• Christina Lucas (Spanje): Haar foto's van goudstaven in het depot van de Nederlandse Bank, onderzoeken de economische waarde en de symboliek van goud.
• James Lee Byars (Verenigde Staten): Zijn kunstwerk ‘The Death of James Lee Byars’ vormt een indrukwekkende afsluiter en wordt voor het eerst gepresenteerd samen met historische gouden objecten die gerelateerd zijn aan onsterfelijkheid.

In de ban van GOUD presenteert een indrukwekkende verzameling historische objecten, inclusief:

• WIC-doos (Rijksmuseum, Nederland): Een zeldzaam en gedetailleerd versierd kistje uit de tijd van de West-Indische Compagnie. De versieringen verwijzen naar de activiteiten van de WIC in West-Afrika: de handel in goud, ivoor en tot slaaf gemaakte mensen. De doos staat symbool voor de rijkdommen vergaard met de koloniale expansie. 
• Gouden objecten van het Nederlandse Koningshuis (Koninklijke Verzamelingen, Nederland): Koninklijke juwelen en gebruikersvoorwerpen die het erfgoed en de invloed van het Nederlandse koningshuis weerspiegelen. Rammelaar van prinses Beatrix. Goud, diamant; Deli, Indonesië; ca.1937; met dank aan van de Koninklijke Verzamelingen, Den Haag. De gouden rammelaar is gevormd naar een staatsieparasol voor ceremonieel gebruik, de payung. Aan elk van de drie niveaus hangen belletjes. Bovenop is een kroontje bevestigd dat bezet is met diamanten.  
• Dodenmaskers (MAS, België en Lindenmuseum, Duitsland): De Sicán of Lambayeque cultuur in Peru (760-1375 n. Chr) maakten deze dodenmaskers voor mensen die behoorden tot de elite. De overledene werd gemummificeerd en met een dodenmasker, begraven in een diepe tombe. Dodenmaskers, vaak versierd met verschillende steentjes zoals turquoise en met cinnaber, bieden een diep inzicht in de rituelen rond dood en herdenking in verschillende culturen.
• Oorijzer (Openluchtmuseum, Nederland): Traditioneel Nederlandse hoofdtooi die de verbondenheid tussen goud en culturele identiteit toont.
• Religieuze voorwerpen (Museum Catharijneconvent, Nederland): Reliekhouders en liturgische objecten die de spirituele kracht van goud in het christendom en andere religies weergeven.
• Meissen porselein (Rijksmuseum, Nederland): Het delicate porselein werd in 1708 ontwikkeld en was het eerste Europese porselein met een harde porselein laag, een procedé dat oorspronkelijk tussen de 7e en 8e eeuw in China werd uitgevonden.
• Hedendaagse sieraden ontwerpen van o.a. Max Ernst, Picasso, Keith Haring en Anish Kapoor (Design Museum Den Bosch, Nederland): Deze sieraden laten zien hoe goud hedendaagse kunstenaars nog steeds inspireert.

Wereldmuseum Leiden nodigt iedereen uit om In de ban van GOUD te bezoeken en na te denken over de rol van goud in ons verleden, heden en toekomst. De nieuwe tentoonstelling biedt een reflectie op de historische en culturele waarde van goud, en moedigt bezoekers aan om kritisch na te denken over de ethische en ecologische vragen die in onze tijd steeds urgenter worden.  

De tentoonstelling In de ban van GOUD is vanaf 21 december 2024 t/m 26 oktober 2025 te zien in Wereldmuseum Leiden.