Blogpost 008: Restauratie update april 2020 (1/2)

Allereerst wat geruststellend nieuws: ondanks de huidige corona-crisis gaan de restauratiewerkzaamheden elke dag door. De beperkingen hebben echter wel hun impact. Zo heeft Restorient al meermaals Naoharu USAMI, restauratiespecialist uit Kyoto, in Leiden kunnen verwelkomen. De studio had met hem een nieuw bezoek gepland voor verdere hulp bij de behandeling, maar dat is voorlopig uitgesteld. Toch ondersteunt Usami-san de restauratie voortdurend met deskundig advies en met het prepareren van materialen, zelfs op afstand vanuit zijn studio Shūtokudō.

Om praktisch inzicht te geven in de behandeling die momenteel wordt uitgevoerd, is het belangrijk om te begrijpen wat de verschillende stadia van dit deel van het proces zijn. Bekijk hier een video van het aanbrengen van de eerste laag van papier.
Voor de duidelijkheid hier een opsomming van het proces: 

In blogpost 008: 

1. Demonteren van het scherm  

2. Consolideren van de pigmenten 

3. Een tijdelijke steunlaag aanbrengen tegen de voorkant van de schildering 

4. Verwijderen van de oude papieren steunlagen van de achterkant van de zijden drager 

In blogpost 009: 

5. Het invullen van de ontbrekende stukken zijde 

6. De achterkant van de schilderingen bekleden met nieuwe steunlagen 

7. De tijdelijke steunlaag aan de voorkant verwijderen 

8. Nieuwe houten frames, speciaal gemaakt in Japan 

9. Aanbrengen van eerste lagen papier op de nieuwe frames 
 

Dit is een goed moment om te benadrukken dat de bovenstaande lijst met stadia een aanzienlijke vereenvoudiging is van de enorme reeks kleinere en grotere stappen die tijdens de daadwerkelijke restauratiebehandeling worden genomen. Zelfs in vereenvoudigde vorm vereist het uitleggen van het proces twee opeenvolgende blogposts om alles te behandelen. Maar elke stap is even intrigerend als de volgende en elk stadium vereist de hoogste expertise. 

Het demonteren van het scherm is een integraal onderdeel van de traditionele restauratiemethode voor Japanse schermen. Dit klinkt op zijn zachtst gezegd intimiderend, maar voor restauratoren die in Japan zijn opgeleid, is het een methode die zich door de eeuwen heen heeft bewezen. Eerst worden alle acht schilderingen van de afzonderlijke panelen verwijderd.

Zoals uitgelegd in blogpost 003, komen bij het demonteren verschillende lagen oud papier tevoorschijn, waaronder kalligrafie (gecorrigeerd door een leraar), meerdere soorten oud Japans behang, documenten met betrekking tot de Chinese wijk in Nagasaki en vele andere fascinerende paperassen. Deze twee eeuwen oude papieren kunnen niet worden hergebruikt voor het opnieuw construeren van het scherm. In plaats daarvan worden ze afzonderlijk gecatalogiseerd en opgeslagen, en als elk stukje papier tevoorschijn is gekomen bovendien gedigitaliseerd, ten behoeve van toekomstig onderzoek. 

Na meer dan 180 jaar zijn veel pigmenten volledig uitgedroogd en hebben ze hun elasticiteit verloren. Om ervoor te zorgen dat ze tijdens het restauratieproces niet loskomen, worden ze geconsolideerd met een oplossing van hertenlijm. Dit speciale materiaal wordt in het Japans nikawa genoemd en wordt ook traditioneel gebruikt als bindmiddel voor pigmenten in Japanse schilderingen. Deze consolidatiestap werd zorgvuldig uitgevoerd op alle geverfde pigmenten van alle acht panelen. 

De zijden drager waarop de voorstelling is geschilderd, is zoals gewoonlijk aan de achterkant bekleed met dun Japans papier. Het papier van deze steunlaag is versleten en verkleurd - ook dat is niet ongebruikelijk - en moet volledig worden vervangen. Als men dit papier direct probeert te verwijderen, wordt de broze oude zijde ernstig in gevaar gebracht met mogelijk vernietigende gevolgen. Daarom wordt een tijdelijke steunlaag aangebracht op de voorkant van de zijde - d.w.z. bovenop de geverfde pigmenten. Deze steunlaag wordt omoteuchi genoemd en bestaat uit drie lagen modern rayon papier dat in kleine vierkante vellen wordt aangebracht met een verwijderbare zeewierpasta. Die zeewierpasta beschadigt de verf niet en trekt zelfs vuil uit de zijde terwijl de pigmenten op hun plaats blijven. 

Zodra de zijde aan de voorkant is gestabiliseerd, wordt de schildering omgedraaid. Dan kan het voorzichtig verwijderen van de oude papieren steunlagen van de achterkant van de zijden drager beginnen. Gelukkig was de binding tussen de oude papieren steunlagen en de achterkant van de zijde in dit geval niet zo sterk. Het verwijderen van de steunlagen onthulde wat de restauratoren al vermoedden vanuit hun eerdere ervaring met het behandelen van schilderingen van Keiga: beschildering op de achterkant van de zijden drager. In het Japans staat dit bekend als urazaishiki, wat letterlijk te vertalen is als ‘inkleuren van de keerzijde’. Omdat in een zijdeweefsel onvermijdelijk minuscule openingen blijven bestaan, vormen de erop aangebrachte pigmenten geen volledig ingevulde kleurvlakken. Om een betere dekking, en dus meer soliditeit en diepte in de kleuring te bereiken, worden ook pigmenten op de achterkant van de zijde aangebracht, nadat de voorkant is beschilderd. 

Conservator Oost-Azië Daan Kok en Research Associate RCMC/Japan Davey Verhoeven bloggen maandelijks over de restauratie en over de resultaten van hun onderzoek naar het scherm. Die blogposts zijn te vinden op deze overzichtspagina.